رسم و رسوم فاطمیه در ایران از توسل به سفره حضرت زهرا (س) تا نذر نمک
زارا: در طول سالیان متمادی مراسم های مذهبی در شهرهای مختلف ایران با رسم و رسوم ویژه ای برگزار می گردند که موجب خاص تر شدن این مناسبت ها می شود. ایام فاطمیه و روز شهادت حضرت فاطمه (س) نیز یکی از همین مناسبت های مهم مذهبی است که آداب و رسوم خاصِ آن در فرهنگ عامه مردم شکل گرفته و مردم هر منطقه به شیوه خود در این ایام عزاداری می کنند.
در این زمینه الهه شایسته رخ _ پژوهشگر فرهنگ عامه و نویسنده کتاب حضرت فاطمه (س) در فرهنگ مردم ایران _ در گفتگو با ایسنا، در رابطه با آداب و رسوم ایام فاطمیه در ایران، توضیح داد: بر مبنای پژوهشی که انجام شده است آداب و سنن ویژه شهادت حضرت فاطمه (س) سابقه ای دیرینه داشته و با گذر زمان نه تنها کمرنگ نشده بلکه اهتمام بیشتری برای برای برگزاری آن شکل گرتفه است. در فرهنگ مردم ایران ایام عزاداری فاطمیه با روضه خوانی، سینه زنی و مداحی، برگزاری مجالس روضه خوانی خانگی و عمومی، قرائت زیارت حضرت فاطمه (س)، زیارت عاشورا و حدیث کسا، برگزاری مجالس ختم صلوات و ختم قرآن، تشییع نمادین حضرت فاطمه، تعزیه حضرت فاطمه، پرچم آرایی معابر و منازل و مساجد، طبخ و توزیع نذورات و سفره های نذری همراه می باشد.
رسم و رسوم فاطمیه در بعضی شهر های ایران
او افزود: همینطور در این ایام سیاه پوشیدن و سیاه پوشی اماکن بعنوان یک رفتار نمادین و به نشانه حزن و اندوه مصیبت حضرت فاطمه، امری رایج است. این رویه در اغلب مناطق ایران همزمان با برگزاری مراسم سوگواری رواج دارد. مصادیق زیادی از سراسر ایران میتوان مثال زد که بنده به ذکر چند نمونه از برخی مناطق بسنده می کنم. برای نمونه در کلاردشت (شهری از استان مازندران) همزمان با شهادت حضرت فاطمه(س) شهر سیاهپوش می شود، در مساجد، امام زاده ها و حسینیه ها عزداری برگزار می شود و نوحه سرایی می کنند. اشخاصی که نذر دارند یا خود آنرا تهیه می کنند یا مبلغ آنرا به هیأت امنا می دهند تا غذا تهیه نماید و شام مسجد از راه نذورات مردمی آماده می شود.
این پژوهشگر فرهنگ عامه، اضافه کرد: در بروجرد هم ایام فاطمیه شهر را سیاه پوش می کنند و در سه وقت صبح، عصر و شب مراسم روضه خوانی در منازل برگزار می شود. معمولا افراد با درنظر گرفتن حاجات خود نذر می کنند که در دهه فاطمیه لباس سیاه عزا بر تن و مجالس روضه برپا کنند. در روزهای فاطمیه در «لودریچه برخوار» استان اصفهان برخی پرچم های عزا مزیّن به نام حضرت فاطمه(س) را بر سر در خانه هایشان نصب می کنند و معمولا بامداد ها در بعضی منازل به مدت سه یا چهار روز روضه خوانی برگزار می شود. در همدان هم مساجد و حسینیه ها سیاه پوش و بر سر در ادارات پرچم و پرده سیاه نصب می شود. عده ای در حسینیه ها و برخی در منازل مراسم عزاداری برگزار می کنند. اماکن سوگواری را معمولا با نصب پرچم سیاه یا نصب نوشته ای مبتنی بر درج تاریخ و ساعت مراسم مشخص می کنند. معمولا بیشتر شرکت کنندگان در مراسم عزداری، بانوان هستند که با لباس سیاه به مراسم عزداری حضرت فاطمه(س) می روند. در این گونه مراسم علاوه بر نوحه خوانی و ذکر مصیبت های شهادت حضرت فاطمه(س)، حدیث کساء و زیارت عاشورا هم خوانده می شود.
به قول وی در شوشتر نیز ایام فاطمیه اول و دوم مساجد و منازل را سیاه پوش می کنند. در این دیار بعضی از اهالی محل با تقسیم این بیست روز بین یکدیگر از یک تا چند شب روضه خوانی و عزاداری در منزل خود برقرار می کنند. برخی هیأت ها هم در مساجد و تکیه ها از وعاظ و نوحه خوان ها دعوت کرده و به عزاداری و سینه زنی می پردازند و تا شب و روز آخر شهادت آن بانوی بزرگوار با زنجیرزنی و سینه زنی با بیرق و علم سیاه تشییع جنازه نمادینی برای حضرت فاطمه (س) انجام می دهند و بسمت یکی از امامزادگان شوشتر می روند و در آن جا سوگواری به تفصیل برگزار می گردد. بعد از نماز جماعت هم پذیرایی از حاضران با سفره حضرت فاطمه(س) خاتمه می یابد.
نویسنده کتاب حضرت فاطمه (س) در فرهنگ مردم ایران، اظهار نمود: در اقلید فارس تشییع نمادین حضرت زهرا (س) در روز شهادت ایشان برگزار می گردد. خیل عظیمی از اجراکنندگان این آیین که شبانه برگزار می شود، را بانوان می سازند. جمعیت همزمان با تشییع درب سوخته (که چند روز قبل از سالروز شهادت با خشت و چوب بازسازی می کنند) و تابوت نمادین حضرت فاطمه(س) بسمت حرم امامزاده عبدالرحمن حرکت می کنند. با ورود تشییع کنندگان به حرم امامزاده عبدالرحمن مراسم روضه خوانی و سینه زنی شروع می شود. بعد از پایان مراسم، خادمان و بانیان، گِل هایی که بعنوان تبرک درِ خانه حضرت را با آن آراسته اند بین حضار توزیع می کنند. علاوه بر تشییع نمادین، امروزه جوانان اقلید در روزهای فاطمیه با بازسازی و درست کردن ماکت کوچه های بقیع، خانه حضرت زهرا، منظره درب سوخته، بیت الاحزان و چاهی که حضرت علی(ع) بعد از شهادت حضرت زهرا(س) به آن پناه می بردند و درد دل هایشان را درون چاه می گفتند و در فراق حضرت زهرا(س) می گریستند، روضه مصوّری برپا می کنند.
رسمِ حاجت خواهی با توسل به سفره حضرت زهرا (س)
شایسته رخ با اشاره به اینکه در فرهنگ مردم ایران آیین هایی وجود دارد که پیرامون مبحث توسل و حاجت خواهی است، اظهار داشت: بعضی از این آیین ها همچون سفره های نذری ریشه در ایرانِ قبل از اسلام دارد و بعد از گرویدن ایرانی ها به دین اسلام، آن سفره ها رنگ و بوی اسلامی به خود گرفت و در واقع ایرانی ها با پذیرش دین جدید، داشته های فرهنگی و بومی خویش را هم با آن منطبق کردند. سفره های نذری با عاملیت زنانه و با همراهی جماعتی باورمند به این گونه از آیین ها برگزار می گردد و از شناخته شده ترین نذورات بین زنان به حساب می آید، البته همه سفره های نذری که با نام و نیت حضرت فاطمه (س) در فرهنگ مردم ایران اجرا و ثبت و ضبط شده، اختصاصا متعلق به ایام فاطمیه نیست و بسته به نوع سفره در روز خاصی از هفته یا در موقعیتی خاص برگزار می گردد و برخی هم مانند سفره صلوات اختصاص به ایام فاطمیه ندارد، اما در اینروزها اهتمام بیشتری به برگزاری آن وجود دارد.
او اضافه کرد: برای نمونه در همدان در روزهای شهادت حضرت فاطمه(س) سفره صلوات پهن می شود. در این سفره روی پارچه های سبز، اسامی چهارده معصوم را با خط سفید نوشته و سفره ها را جلوی میهمانان پهن می کنند و ۱۴۰ تسبیح سبز هم بین میهمانان تقسیم می شود تا صلوات بفرستند. سپس در بشقاب های سبز سرامیکی نبات گذاشته آنرا در سفره می گذارند. بعد از روضه خوانی و فرستادن صلوات، نبات ها که خوراک اصلی سفره است، بعنوان تبرک بین میهمانان تقسیم می شود. میهمانان هنگام خداحافظی به صاحب مجلس عزا می گویند: «منبرت نخوابد و اجرت با فاطمه زهرا(س)» صاحب مجلس عزا هم در جواب میهمانان می گوید: «حاجت روا از مجلس بروید، حضرت فاطمه(س) مراد دلتان را بدهد.»
این پژوهشگر فرهنگ عامه افزود: زنان اسپندکُلای مازندران هم مصادف با شهادت حضرت زهرا (س) در منازل خود سفره صلوات برگزار می کنند. برای برگزاری مراسم از بانوان همسایه و آشنایان دعوت می کنند. سفره سبز رنگی پهن کرده و در آن تعدادی تسبیح، قرآن، آیینه، کاسه ای برنج که در بین آن چند شمع روشن است و شیرینی های خانگی قرار می دهند. مراسم با نوحه خوانی شروع می شود سپس هر بانویی تسبیحی برداشته و صلوات می فرستند، بعد از اتمام صلوات باز از آنچه در سفره گذاشته شده پذیرایی می شوند.
او افزود: علاوه بر سفره صلوات، سفره حضرت فاطمه(س)، سفره بی بی سه شنبه، سفره دیگچه حضرت فاطمه (س) و سفره سبزی هم با محوریت توسل به حضرت فاطمه (س) برگزار می گردد. سفره حضرت فاطمه (س) در بعضی مناطق ایران در سه پنج شنبه و سفره «بی بی سه شنبه» در سه سه شنبه برگزار می گردد. اما سفره دیگچه حضرت فاطمه (س) اغلب به نیت سلامتی بیماری نذر می شود. بر مبنای نوع نیت صاحب نذر، سفره دیگچه یک مرتبه یا هر سال و یا تنها چند سال متوالی در روز چهارشنبه آخر ماه صفر برگزار می گردد.
آدابِ «سفره سبزی» کرمانی ها در شهادت حضرت فاطمه (س)
شایسته رخ با تکیه بر این که باید در رابطه با «سفره سبزی» آنگونه که در کرمان برگزار می گردد توضیح بیشتری داد، اظهار نمود: این سفره به صورت مستقل نذری بمناسبت شهادت حضرت فاطمه (س) یا در شبهای جمعه یا دوشنبه گسترده می شود. در ابتدا بانوان حاجت مند در اتاقی سفره ای که رنگ آن اغلب سبز است پهن می کنند و در ظرف هایی مقداری آرد به نیت سفیدی و برکت سفره، مقداری نمک به نیت برکت سفره، مقداری شکر به نیت شادکامی قرار می دهند و بر روی هر یک از ظروف تکه پارچه ای سبزرنگ پهن می کنند. هر بانو به نیت برکت منزل تکه ای نان و مقداری پنیر و بشقابی سبزی هم بر سر سفره قرار می دهد و در ظرفی هم مقداری شکلات و نُقل به نیت شیرینی سفره قرار می دهد. این سفره به نیت حضرت زهرا(س) هنگام غروب آفتاب پهن می شود و بانوانی که حاجت مند باشند هر کدام با گرفتن وضو و به دست گرفتن یک تسبیح بر سر سفره حاضر می شوند. در ضمن هر بانو به نیت برآورده شدن حاجت خود شمعی روشن می کند. در این جمع بانویی که بعنوان خطیب و روضه خوان دعوت شده با خواندن زیارت حضرت زهرا (س) و روضه دیگران را به فیض می رساند.
او افزود: البته عده ای هم به نیت برآورده شدن حاجت با ختم صلوات به نیت حضرت زهرا (س) هزاران صلوات برای آن بانو می فرستند و در نهایت صاحبخانه بعد از ختم روضه هر کدام از درپوش ها را به نیت تبرک و این که این سفره مورد توجه بی بی واقع شده است از روی آرد و نمک کنار می زند. آنها بر این عقیده اند که اگر سفره نظرکرده شده باشد، بی بی با سر انگشت خویش آن آرد یا نمک را متبرک و نشانه دار می کند. در پایان کسانیکه بر سر سفره هستند هر کدام به نیت برآورده شدن حاجت خویش، مقداری از آرد یا نمک را بعنوان تبرک با خود به منزل می برند و اگر حاجاتشان روا شد به همین شکل مبادرت به پهن کردن سفره نذری بی بی می کنند. حتی عده ای به نیت تبرک با آن آرد یا نمک متبرک آشی به نام «آش خیر» یا «آش بی بی» می پزند و به همین ترتیب در طول سال این سفره توسط بانوان حاجت مند پهن می شود.
این پژوهشگر فرهنگ عامه بیان نمود: اصولا بانوان کرمانی این سفره را بنا به نذری که داشتند به دو شکل پهن می کنند. در حالت نخست، داخل مسجد و با دعوت از دوستان و همسایگان و خواندن روضه توسط بانوی روضه خوان، به این صورت که در مسجد سفره ای سفیدرنگ پهن می کنند و بر سر آن مقداری خرما، نان، ماست، پنیر و سبزی قرار می دهند و بعد از پایان روضه محتویات داخل سفره بعنوان تبرک بین مهمانان پخش می شود. در حالت دوم، این سفره در منزل پهن می شود، به همین شکل با دعوت از همسایگان همان اغذیه را بر سر سفره قرار می دهند و در این مراسم هم بانویی بعنوان ملاباجی با خواندن ادعیه و روضه بر رونق سفره می افزاید. اما روشن کردن شمع بعنوان گرفتن حاجت هم از امورات میهمانان به حساب می آید به این صورت که هر شخص بنا به حاجت خود شمعی بر سر سفره روشن می کرد. در نهایت با پذیرایی صاحب خانه از محتویات سر سفره مجلس پایان می گرفت.
او افزود: بانوان حاجت مند به نیت گرفتن حاجت بعنوان گرو یک وسیله از سر سفره برمی دارند و اگر حاجتشان روا شد، می بایست حتما چنین سفره ای را در منزلشان پهن کنند. بنا به نیت اصلی صاحب نذر ممکن بود هر سفره دو یا سه مرتبه پهن می شد. راه انداختن بوی خوش کُندر و اسفند در این گونه مراسم از امور واجب به حساب می آید چون که عامه مردم معتقدند هر زمان بوی خوش در فضا پراکنده باشد خوبان به مجلس نظر بهتری می کنند.
از آجیل مشکل گشا تا کاچی؛ نذوراتی به نیت حضرت زهرا (س)
این پژوهشگر فرهنگ عامه ضمن اشاره به این که در تمام آیین ها غذاهای آیینی و نذورات وجود دارد، اظهار نمود: غذاهایی که در این آیین ها طبخ و خورده می شوند و به صورت کلی نذورات خوراکی، جنبه نمادین دارند و این باور وجود دارد که هنگام خوردن آنها، غذا جنبه «تبرک» پیدا کرده و حتی با خوردن آن درد و بیماری شفا پیدا می کند. خوراکی هایی که معمولا به نیت حضرت فاطمه (س) نذر می شوند، عبارتند از آجیل مشکل گشا، سیب، نان، حلیم و شیرین مزه های سنتی مانند حلوا، کاچی، شله زرد و سمنو و همینطور نمک.
او در رابطه با نذر نمک به دو مصداق از فرهنگ مردم همدان و بروجرد پرداخت و اظهار داشت: در همدان، معمول است با توسل به حضرت فاطمه (س) نذر نمک کنند و با روا شدن حاجت خود به نیت پنچ تن یا چهارده معصوم یا مضربی از عدد هفت، به دختران و بانوانی که هم نام این بانوی بزرگوار هستند و فاطمه نام دارند، یک بسته نمک بدهند. حاجتمندان بروجردی هم نمک را برکت حضرت فاطمه (س) می دانند و به آن قسم یاد می کنند، ازاین رو نمک را در بسته های کوچک آماده کرده و به نام مقدس حضرت فاطمه (س) بین مردم و معمولا در میان زائرین امام زاده ها توزیع می کنند و معمول است هر کس از آن نمک، بسته ای دریافت کرد به امید تبرک آنرا در داخل ظرف برنج و یا نمک غذای خود بریزد تا به دفعات به مصرف اهل خانه برساند.
این مطلب زارا را می پسندید؟
(0)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط زارا
نظرات بینندگان در مورد این مطلب